Podczas osiemnastego odcinka programu popularnonaukowego ŁĄCZY NAS KARNE w sezonie 2022/2023 analizowano średniowieczne prawo karne.
Gościem programu 20 marca 2023 r. był dr hab. Maciej Mikuła, prof. UJ z Pracowni Prawa Kościelnego i Wyznaniowego Uniwersytetu Jagiellońskiego, kierownik Pracowni Wydawnictw Źródłowych Uniwersytetu Jagiellońskiego, kierownik projektu finansowanego przez Uniwersytet Jagielloński pod tytułem: „IURA. Źródła prawa dawnego”.
W poszczególnych epokach myślenie o prawie było różne, ale dotyczyło tych samych problemów, z którymi przychodzi mierzyć się obecnie. Rozwiązania wypracowane przed wiekami, jak również rozstrzygnięcia w konkretnych sprawach, mogą być zatem pomocne współcześnie, problematyczne jest jednak uzyskanie dostępu do źródeł tych rozwiązań i rozstrzygnięć. Z pomocą przychodzi system IURA. Źródła prawa dawnego, dzięki któremu zgłębianie starodawnych regulacji prawnych możliwe jest bezpłatnie, w formie elektronicznej.
IURA. Źródła prawa dawnego
Maciej Mikuła wskazał, że IURA. Źródła prawa dawnego to z jednej strony repozytorium, które gromadzi aktualnie 2 765 obiektów cyfrowych, którymi są zasadniczo źródła z terenu ziem polskich od początku państwowości polskiej, ale także źródła z innych krajów. Z drugiej zaś strony oprogramowanie dostarcza narzędzi, dzięki którym informacje zgromadzone w źródłach są możliwe do wyszukania (po terminie, kolekcji czy tagu, także z uwzględnieniem wybranych filtrów) czy porównania. Źródła prawa w systemie IURA są odczytane i przepisane do pliku elektronicznego, a często także sfotografowane. Nad projektem pracuje zespół osób, które zajmują się prawem i specjalizują się w transkrypcji rękopisów z określonych okresów czasu.
W systemie IURA znajduje się kolekcja „Prawo karne w XIX i XX w.”, która zawiera trzy kolekcje podrzędne, tj.: 1. „Ustawy karne w XIX i XX w.”, 2. „Orzeczenia do kodeksu karnego z 1932 r.”, 3. „Orzeczenia do innych ustaw”. Dostępna i opracowana jest m.in. monografia Bartłomieja Groickiego z 1582 r. pt.: „Ten postępek wybran jest z praw cesarskich…” w wersji odczytu ze starodruku i w wersji przełożonej na język współczesny, w której przewidziano art. 8, dotyczący przestępstwa dzieciobójstwa. Jak tłumaczył Maciej Mikuła, dzieciobójstwo jest przestępstwem niezwykle często spotykanym w księgach kryminalnych. Obecnie dzieciobójstwo jest penalizowane przez art. 149 k.k. W kolekcji „Prawo Rzeczypospolitej Krakowskiej” zawarte są „Opinie Wydziału Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego”, bowiem, jak wyjaśnił Maciej Mikuła, profesorowie wydawali opinie, które były wiążące w procesie karnym.
Projekt „IURA. Źródła prawa dawnego” powstaje w Pracowni Wydawnictw Źródłowych Uniwersytetu Jagiellońskiego, która wydaje źródła również w wersji tradycyjnej, w tym księgi kryminalne miasta Krakowa z lat 1630–1633 i 1679–1690 (W. Uruszczak, M. Mikuła, K. Fokt, Księgi kryminalne miasta Krakowa z lat 1630–1633, 1679–1690, Kraków 2017). Maciej Mikuła wskazał, że księgi kryminalne rejestrowały sprawy karne prowadzone przez Radę Miasta Krakowa, w których podsądnymi byli mieszczanie, a czasem również szlachcice czy chłopi. Publikacja zawiera materiał procesowy, opisy stanów faktycznych, a także przeprowadzone dowody. Aktualnie funkcjonuje system aktowy, który polega na rejestrowaniu spraw w aktach, teczkach, natomiast od późnego średniowiecza do końca XVIII w. funkcjonował system księgowy. W księgi wpisywano kolejno działania podejmowane przez sąd, sprawy były wpisywane chronologicznie, stąd adnotacje dotyczące konkretnej sprawy znajdują się w różnych miejscach danej księgi.
Zdarzenia, do których można dotrzeć w źródłach dowodzą, że organ osadzający miał możliwość odstąpienia od ukarania sprawcy, nawet gdy obowiązujące prawo nie przewidywało takiej możliwości. Obecnie nie jest to możliwe, ponieważ sąd podlega Konstytucji i ustawom, który przy stwierdzeniu winy sprawcy nie może odstąpić od jakiejkolwiek reakcji prawnej. Maciej Mikuła odwołał się w tym kontekście do systemu prawnego, zbudowanego na nieco innych zasadach niż system świecki. Zwrócił uwagę, że takie wentyle bezpieczeństwa pojawiają się w prawach wewnętrznych związków wyznaniowych. Prawo kanoniczne przewiduje taki wentyl bezpieczeństwa, bowiem według tego prawa najwyższą wartością jest słuszność kanoniczna. Jeżeli ostateczne orzeczenie w ostatecznej instancji nie spełnia wartości słuszności kanonicznej, to dopuszczalna jest epika, a więc możliwość wzruszenia takiego orzeczenia, mimo obowiązywania właściwej do sprawy ustawy kanonicznej.
Maciej Mikuła podkreślił, że sędziowie przed wiekami pochodzili ze społeczności, których członków osądzali, stąd poszczególne decyzje motywowane były konkretnym światem wartości, a orzeczenie niezgodne z tymi wartościami wymagało interwencji. Ponadto jeden ze średniowiecznych przepisów prawa miejskiego stanowił, że gdy zachodzi konieczność osądzenia na gorącym uczynku, a nie ma sędziego, to należy wybrać jedną osobą spośród obecnych.
Biorąc pod uwagę niedoskonałości prawa spisanego, a więc brak jednolitych kodeksów, słabsza znajomości prawa wśród społeczeństwa, a także akceptacja prawa zwyczajowego – ówczesne organy sądownicze uwzględniały oczekiwania społeczne oraz intuicje związane z poczuciem sprawiedliwości, co w pewnym sensie stanowi przewagę w kontekście obecnego, zaawansowanego myślenia o prawie. Refleksja nad źródłami prawa dawnego prowadzi do wniosku, że uwzględnienie czynnika społecznego oraz dążenie do sprawiedliwości miały fundamentalne znaczenie, dlatego nie należy zapominać o tych kwestiach obecnie, przy tworzeniu regulacji prawnych.
Średniowieczne prawo karne – 20.03.2023 r., gość: dr hab. Maciej Mikuła, prof. UJ
Program ŁĄCZY NAS KARNE jest emitowany na żywo na YouTube oraz Facebooku, w sezonie 2022/2023 w poniedziałki o godz. 19:00. Dostępny także jako podcast ŁĄCZY NAS KARNE.
Kliknij i przeczytaj więcej o programie ŁĄCZY NAS KARNE.
Publikacja dofinansowana ze środków budżetu państwa, w ramach programu Ministra Edukacji i Nauki pod nazwą Społeczna Odpowiedzialność Nauki, nr projektu SONP/SN/551016/2022, kwota dofinansowania 59 000 zł, całkowita wartość projektu 66 100 zł.
Autor opracowania: Mateusz Wiktorek, WPiA UJ
