Podczas dwudziestego odcinka programu popularnonaukowego ŁĄCZY NAS KARNE w sezonie 2022/2023 analizowano prewencyjne pozbawienie wolności.
Gościem programu 3 kwietnia 2023 r. był dr hab. Tomasz Sroka z Zakładu Bioetyki i Prawa Medycznego Katedry Prawa Karnego Uniwersytetu Jagiellońskiego, autor monografii o prewencyjnym pozbawieniu wolności.
Prawo karne kojarzy się z represją i znajduje zastosowanie do ocen czynów, które zostały podjęte w przeszłości. Jedną z funkcji kary pozbawienia wolności jest funkcja prewencyjna, dlatego prawo karne pośrednio ją realizuje, jednak kara służy potępieniu czynu z przeszłości, bazuje na przypisaniu sprawcy winy i ma charakter retrospektywy. Prewencja to działania, które mają służyć zapobieganiu naruszeniu dóbr, interesów w przyszłości. Do prewencyjnego pozbawienia wolności zaliczają się środki, które nie stanowią reakcji na czyn z przeszłości, ale mają charakter prospektywny, są odniesione do pewnego niebezpieczeństwa i niezależne od winy danej osoby. Niemożliwe jest bowiem uznanie za winnego zdarzenia przyszłego i niepewnego, a więc takiego, które jeszcze nie nastąpiło.
Prewencja a paradoks wolności
Konstytucja wskazuje na zadania, które mają być realizowane przez państwo. Podstawowe, konstytucyjne prawa i wolności są opisane, jako m.in. prawo do ochrony życia, prawo do ochrony zdrowia, prawo do ochrony wolności osobistej, w tym seksualnej.
Realizowanie konstytucyjnej ochrony w pełnym zakresie nie jest możliwe, jeżeli państwo działa wyłącznie retrospektywnie – tłumaczył Tomasz Sroka.
Reakcja w odpowiedzi na pozbawienie życia, uszczerbek na zdrowiu czy zgwałcenie, czyli ukaranie sprawcy post factum, mija się z istotą zapewnienia ochrony wartości konstytucyjnych. Istotą jest reakcja prospektywna, wyprzedzająca, a więc prewencyjne uniemożliwienie naruszenia dóbr prawnych.
Źródłem niebezpieczeństwa mogą być zdarzenia niezależne od działań lub zaniechań ludzi, takie jak np. trzęsienie Ziemi, powódź, wichura czy tornado. Można wyróżnić jednak grupę sytuacji, które mogą być wynikiem zachowań ludzi. Prognozowane zdarzenie obarczone jest określonym stopniem niebezpieczeństwa wystąpienia zachowania, które może być jego przyczyną, a na które wpływa nie tylko charakterystyka danej osoby, ale również środowisko, w którym funkcjonuje. Tomasz Sroka wskazał, że rolą państwa jest redystrybuowanie niebezpieczeństwa w społeczeństwie i zarządzanie nim, nie tylko poprzez bezpośrednią reakcję na jednostkę, ale także, z uwagi na konstytucyjną zasadę proporcjonalności, na jej środowisko. Zmiana warunków środowiskowych możliwa jest poprzez różnorakie działania państwa i środki nieizolacyjne, co może spowodować, że niebezpieczeństwo zostanie wykluczone lub ulegnie minimalizacji, bez konieczności pozbawienia wolności jednostki, czyli środka ultima ratio.
Obecnie w Polsce przewidziane jest szerokie spektrum środków o charakterze postpenalnym oraz izolacyjnym, łącznie z umieszczeniem w Krajowym Ośrodku Zapobiegania Zachowaniom Dyssocjalnym (KOZZD) w Gostyninie, dla którego konieczne było utworzenie oddziału zamiejscowego w jednostce penitencjarnej, z uwagi na przepełnienie głównej placówki. Zdarzenia ostatnich lat dowodzą, że stosowanie zatrzymań, a w praktyce pozbawiania wolności, w celu prewencyjnym, wypiera stosowanie środków nieizolacyjnych. Taka zależność stoi w sprzeczności z konstytucyjną zasadą proporcjonalności i ostateczności pozbawiania wolności jednostek.
Zdaniem Tomasza Sroki pozbawienie wolności powinno być środkiem ostatecznym przy zapobieganiu rożnym niebezpieczeństwom dóbr prawnych w przyszłości.
System dozoru elektronicznego stosowany jest głównie jako forma wykonywania kary pozbawienia wolności, a w mniejszym stopniu również jako forma środka zabezpieczajacego. Jak wskazał Tomasz Sroka, system dozoru elektronicznego nie jest prawie w ogóle stosowany w klasycznych mechanizmach prewencyjnych. Monitorowanie, obowiązek stawiennictwa w określonym miejscu czy nadzór kuratora to tylko niektóre ze środków nieizolacyjnych, do których stosowanie mogłoby być weryfikowane poprzez system dozoru elektronicznego, przed pozbawieniem wolności.
Tomasz Sroka zwrócił uwagę na pewien paradoks wolności. Zapewnienie społeczeństwu wolności wymaga jej ograniczenia niektórym jednostkom z tego społeczeństwa. Korzystanie podczas pandemii z wolności przemieszczania się osób niezakażonych wymaga ograniczenia tej wolności, chociażby poprzez kwarantannę, osób zakażonych.
Czym jest pozbawienie wolności?
Nietykalność i wolność osobistą, w tym pozbawienie wolności reguluje art. 41 Konstytucji. Tomasz Sroka tłumaczył, że kwestia pozbawienia wolności nie jest dostatecznie omówiona w doktrynie i orzecznictwie, dlatego w swojej monografii omawia prewencyjne pozbawienie wolności (T. Sroka, Prewencyjne pozbawienie wolności, Kraków 2021). Podczas programu wskazał, że aby uznać daną sytuację za pozbawienie wolności muszą być spełnione 4, a czasami 5 kryteriów.
Pierwszym kryterium jest miejsce, czyli zobowiązanie do pozostania w ograniczonej przestrzeni, np. zakład karny lub miejsce, które państwo instytucjonalnie przygotowuje do odbywania środków pozbawienia wolności, oraz jakiekolwiek inne miejsce, które zostaje wyznaczone do przebywania przez daną osobę, np. mieszkanie lub kawałek pobocza przy drodze.
Drugim kryterium jest przymus, czyli istnienie po stronie organu władzy publicznej możliwość zastosowania środków, które prowadzą do wymuszenia na danej osobie pozostania w konkretnym miejscu, którego dotyczy obowiązek, np. środki przymusu bezpośredniego (m.in. siła fizyczna czy kajdanki), zamknięcie drzwi na klucz, jak też groźba wymierzenia odpowiedzialności o charakterze represyjnym, tj. karnej lub wykroczeniowej, w razie niepoddania się temu obowiązkowi.
Trzecim kryterium jest kontrola, czyli mechanizm organu władzy publicznej, pozwalający na kontrolowanie wykonywania nałożonego obowiązku pozostawania w wyznaczonym miejscu, np. funkcjonariusze Służby Więziennej w zakładzie karnym, w tym przy użyciu środków technicznych, takich jak np. monitoring; czynności wykonywane cyklicznie lub wyrywkowo, poprzez obowiązek posiadania aplikacji mobilnej czy ujawniania się Policji, umożliwiających udowodnienie odbywania kwarantanny w miejscu zamieszkania.
Czwartym kryterium jest czas pozostawania w wyznaczony miejscu, który musi cechować się odpowiednią długością lub istotnością, co uniemożliwia normalne funkcjonowanie życiowe.
Piątym kryterium, stosowanym wyjątkowo, jest zgoda na umieszczenie w miejscu, w którym wykonuje się pozbawienie wolności, oznacza to, że np. zgoda lub brak zgody na przebywanie w szpitalu rozstrzyga, czy dana osoba, odpowiednio, nie jest pozbawiona wolności lub jest pozbawiona wolności.
Kwarantanna domowa
Tymczasowe aresztowanie, umieszczenie w izbie zatrzymań intuicyjnie kojarzą się z pozbawieniem wolności, jednak paletą środków pozbawienia wolności, które może tworzyć państwo jest bardzo szeroka. Przeciwne skojarzenia lub nie tak oczywiste wiążą się z odbywaniem kwarantanny domowej podczas pandemii COVID-19, czyli:
- obowiązkiem pozostawania w określonej, ograniczonej przestrzeni, np. w domu lub mieszkaniu (1. kryterium),
- przy istniejących środkach przymusu, z uwagi na obwarowanie niewykonywania tego obowiązku odpowiedzialnością administracyjnoprawną, wykroczeniową, a nawet karną oraz przy ustawowym zapewnieniu funkcjonariuszom Policji kompetencji stosowania środków przymusu bezpośredniego wobec osób, które oddalają się od miejsca, którego obowiązek kwarantanny dotyczy (2. kryterium),
- z obowiązkiem posiadania aplikacji mobilnej lub ujawniania się Policji, w celu kontroli wykonywania tego obowiązku (3. kryterium),
- który ma być wykonywany w sposób ciągły, przez cały okres trwania kwarantanny (4. kryterium), z ewentualnym wyłączeniem kontrolnego badania.
Z tego względu Tomasz Sroka zwrócił uwagę, że odbywanie kwarantanny domowej podczas pandemii COVID-19 wiązało się z pozbawieniem wolności.
Jeden z widzów zapytał, czy zatrzymanie, a w konsekwencji pozbawienie wolności, może być wliczone w poczet ewentualnej kary i czy po ewentualnym uniewinnieniu można domagać się odszkodowania. Zgodnie z generalną zasadą, wyrażoną w art. 63 § 1 k.k., na poczet orzeczonej kary zalicza się okres rzeczywistego pozbawienia wolności w sprawie. Bez znaczenia pozostaje forma pozbawienia wolności. Tomasz Sroka odpowiedział, że jeżeli działania funkcjonariuszy Policji prowadzą do faktycznego pozbawienia wolności, nawet w sytuacji, gdy nie zostały nazwane zatrzymaniem, to obowiązkiem sądu jest uwzględnienie tych zdarzeń i zaliczenie ich na poczet orzeczonej kary, o ile są one w sprawie dotyczącej odpowiedzialności karnej za dane przestępstwo. W nawiązaniu do obowiązku odbywania kwarantanny domowej podczas pandemii COVID-19 dodał, że nie spełnia ona przesłanki „w sprawie”, w rozumieniu art. 63 § 1 k.k. Zdaniem Tomasza Sroki do każdego typu pozbawienia wolności, w tym powyższej kwarantanny domowej, znajdują zastosowanie wszystkie rozwiązania gwarancyjne, łącznie z możliwością domagania się odszkodowania za niezgodne z prawem pozbawienie wolności.
SDE, kara ograniczenia wolności, kettling
Pozbawienie wolności, ze względu na cel rozwiązań konstytucyjnych, którymi jest ochrona interesów, praw i wolności jednostki, nie może być rozumiane zawężająco, tylko w zakresie legalnych działań państwa. Każda sytuacja, która spełnia wymienione powyższe cztery lub wyjątkowo pięć kryteriów, jest faktycznym pozbawieniem wolności, bez względu na to, czy jest to efekt nielegalnych działań państwa. Stanowi to bowiem wyłącznie podstawę do dalej idących konsekwencji w stosunku do państwa, za ograniczenie wolności osobistej w sposób niekonstytucyjny. W opinii Tomasza Sroki możliwe jest jednak nazwanie przez państwo danej sytuacji pozbawieniem wolności i wdrożenie bardziej gwarancyjnego mechanizmu ochrony interesów jednostki, choćby w rzeczywistości taka sytuacja nie spełniała kryteriów pozbawienia wolności.
Dla przykładu, stosowanie systemu dozoru elektronicznego, jako formy kary pozbawienia wolności, nie oznacza w każdym przypadku, z faktycznego punktu widzenia, że skazany jest pozbawiony wolności, z uwagi na wątpliwość spełnienia 4. kryterium – czasu, w przypadku umożliwienia normalnego funkcjonowania życiowego, poprzez m.in. uczęszczanie do pracy. Wskazana przykładowa, dopuszczalna sytuacja to przejaw działania państwa in plus, poprzez podniesienie standardu gwarancji skazanego, odbywającego karę w systemie dozoru elektronicznego, i traktowania jej jako karę pozbawienia wolności.
Tomasz Sroka tłumaczył, że odmienne nazywanie przez ustawodawcę instytucji, które faktycznie wiążą się z pozbawieniem wolności, nie decyduje o pozbawieniu jednostki konstytucyjnych gwarancji, wynikających z art. 41 Konstytucji.
Prowadzący dr hab. Mikołaj Małecki zwrócił uwagę na obecne formy odbywania kary ograniczenia wolności, wynikające z art. 34 § 1a k.k., czyli obowiązek wykonywania nieodpłatnej, kontrolowanej pracy na cele społeczne oraz potrącenie od 10% do 25% wynagrodzenia za pracę w stosunku miesięcznym na cel społeczny wskazany przez sąd, które zdaniem Tomasza Sroki nie spełniają kryteriów pozbawienia wolności.
Tym niemniej stosowanie tzw. kettlingu, a więc techniki operacyjnej, polegającej na otoczeniu przez kordon funkcjonariuszy Policji osób biorących udział w zgromadzeniu i przetrzymywaniu ich, nawet do kilku godzin, bez możliwości opuszczeniu kordonu na zewnątrz, ze względu na stosowanie siły fizycznej, spełnia 4 kryteria pozbawienia wolności. Jeżeli stworzenie kordonu jest uzasadnione wyłącznie wylegitymowaniem zgromadzonych osób, wykonaniem czynności, które wiążą się z koniecznością pozostania w określonym miejscu, analogicznie jak w przypadku np. kontroli drogowej, bez stosowania środków przymusu bezpośredniego, to nie jest to pozbawienie wolności. Zawiązanie kordonu, które nie skutkuje rozpoczęciem czynności procesowych, jest momentem rozpoczęcia pozbawienia wolności osób zgromadzonych. Taka forma pozbawienia wolności to zatrzymanie, z którego powinien zostać sporządzony protokół dla każdej zatrzymanej osoby. Niesporządzenie protokołów zatrzymania narusza wymogi proceduralne, a niewykluczone jest również, że zatrzymania dokonuje się bez podstawy prawnej. W związku z tym niektóre z sytuacji można określać mianem niezgodnego z prawem pozbawienia wolności, mimo tego, że w większości funkcjonariusze Policji nie kwalifikują tzw. kettlingu jako pozbawienia wolności.
Kolejny z widzów zapytał, czy: „(…) stosowne i ekonomiczne byłoby ograniczenie stosowania kary pozbawienia wolności do ciężkich przestępstw przeciwko życiu i zdrowiu?”. Tomasz Sroka w odpowiedzi wyjaśnił, że pozbawienie wolności, które jest sankcją, ma pełnić funkcję represyjną i wiązać się z zadaniem pewnej dolegliwości skazanemu, w odróżnieniu od prewencyjnego pozbawienia wolności. W zależności od polityki państwa i formy sprawiedliwej dolegliwości zadawanej sprawcy, w reakcji na popełniony przez niego w przeszłości czyn zabroniony, a także zasady proporcjonalności, zawężenie zagrożenia karą pozbawienia wolności do danego typu przestępstw mogłoby budzić wątpliwości. W niektórych przypadkach zabieg taki mógłby być bowiem interpretowany jako naruszenie zasady proporcjonalności od strony pokrzywdzonego. Państwo musi dbać o to, aby pewne wartości były dostateczne chronione, co wymaga zapewnienia, że sprawca czynu zabronionego zostanie skazany na sprawiedliwą karę, z proporcjonalnym do jego winy oraz społecznej szkodliwości ładunkiem dolegliwości. Z tego względu, jak wskazał Tomasz Sroka, o ile tak zasadnicze ograniczenie stosowanie kary pozbawienia wolności byłoby uzasadnione w przypadku środków prewencyjnych, to nie byłoby uzasadnione w przypadku kar.
Tomasz Sroka podkreślił, że prewencyjne pozbawienie wolności jest związane z niebezpieczeństwem naruszenia dóbr prawnych przez zachowania, które nie muszą stanowić czynu zabronionego pod groźbą kary. Ze względu na kontekst sytuacyjny oraz brak możliwości kontroli zachowań danej osoby nieakceptowane niebezpieczeństwo może bowiem powstać przez neutralne prawnie zachowanie. Zapewnienie sądowej kontroli prewencyjnego pozbawienia wolności jest tym bardziej istotne, gdyż wykonywanie tego typu środka nie może wiązać się z zadawaniem dolegliwości, znamiennej dla kary.
Więzienie na wszelki wypadek – 3.04.2023 r., gość: dr hab. Tomasz Sroka
Program ŁĄCZY NAS KARNE jest emitowany na żywo na YouTube oraz Facebooku, w sezonie 2022/2023 w poniedziałki o godz. 19:00. Dostępny także jako podcast ŁĄCZY NAS KARNE.
Kliknij i przeczytaj więcej o programie ŁĄCZY NAS KARNE.
Publikacja dofinansowana ze środków budżetu państwa, w ramach programu Ministra Edukacji i Nauki pod nazwą Społeczna Odpowiedzialność Nauki, nr projektu SONP/SN/551016/2022, kwota dofinansowania 59 000 zł, całkowita wartość projektu 66 100 zł.
Autor opracowania: Mateusz Wiktorek, WPiA UJ
