Podczas dwudziestego drugiego odcinka programu popularnonaukowego ŁĄCZY NAS KARNE w sezonie 2022/2023 analizowano zagadnienia na styku prawa i psychologii.
Gościem programu 24 kwietnia 2023 r. była dr Ewa Habzda-Siwek z Katedry Prawa Karnego Uniwersytetu Jagiellońskiego, psycholog, autorka monografii o diagnozie stanu psychicznego sprawcy w kontekście rozstrzygnięć w procesie karnym oraz redaktorka monografii o zagadnieniach między teorią i praktyką na styku prawa i psychologii.
Dziedziny prawa i psychologii nie wykluczają się wzajemnie, szczególnie w kontekście prawa karnego, w przypadku którego konieczne do ponoszenia odpowiedzialności jest przypisanie winy sprawcy czynu zabronionego. Niepoczytalność może dekompletować strukturę przestępstwa i wyłączać odpowiedzialność karną sprawcy, ale ustalenie niemożności rozpoznania znaczenia czynu lub pokierowania swoim postępowaniem przez sprawcę jest możliwe po przeprowadzeniu badań psychologiczno-psychiatrycznych. Choroba psychiczna, upośledzenie umysłowe lub inne zakłócenie czynności psychicznych, które mogą być przyczyną niepoczytalności, muszą być stwierdzone przez biegłych, a nie sędziego, orzekającego w sprawie. Te i inne zagadnienia opisane są szeroko w monografii o psychologii i prawie, której redaktorką jest m.in. Ewa Habzda-Siwek (E. Habzda-Siwek, J. Kabzińska (red.), Psychologia i prawo. Między teorią a praktyką, Gdańsk 2014).
Zastanawiające jest, czy psychika przestępcy różni się od psychiki osoby, która nie popełniła przestępstwa. Ewa Habzda-Siwek wskazała, że taka wątpliwość nawiązuje do jednego z kluczowych pytań kryminologicznych, do tzw. pytania lombrozjańskiego, którego autorem jest Cesare Lombroso, a brzmi: „Dlaczego jedni ludzie popełniają przestępstwa, a drudzy nie?”. Wprawdzie zaproponowane przez Cesarego Lombroso specyficzne cechy biologiczne, które miały odróżniać przestępców od pozostałych jednostek w społeczeństwie, zostały zdyskredytowane przez obecnych kryminologów, o tyle postawione przez niego powyższe pytanie pozostaje nadal aktualne. Poszukuje się bowiem obecnie czynników ryzyka, które mogą sprzyjać naruszeniom prawa. Powraca się przy tym, paradoksalnie, również do biologicznych czynników ryzyka, w tym genetycznych, które to jednak współdziałają ze środowiskiem społecznym, a wiążą się chociażby z odżywianiem matki w życiu płodowym, doświadczeniem edukacyjnym czy narażeniem na zanieczyszczenie środowiska.
Czynniki ryzyka
Wyjaśnienie konkretnego zachowania człowieka nie wiąże się z pojedynczym czynnikiem lub pojedynczą grupą czynników ryzyka, ale wiąże się z wieloma różnymi czynnikami ryzyka.
Ewa Habzda-Siwek wskazała, że wiele dotychczasowych teorii, odwołujących się do zachowania człowieka, w tym kryminologicznych i psychologicznych, musi być we współczesnych warunkach reinterpretowane.
Ponadto, wiele badań kryminologicznych i psychologicznych prowadzonych było i jest tylko na mężczyznach, bez uwzględnienia w nich kobiet, stąd również w tym zakresie konieczna jest ich odpowiednia, ostrożna interpretacja. Przykładem są badania nad stresem, które dowiodły, że kobiety mają inną odpowiedź hormonalną na stres, która jest odpowiedzią społeczną, zmierzającą do poszukiwania pomocy. W pewnym uproszczeniu możliwe jest stwierdzenie, że kobiety skłonne są do szukania pomocy, zaś mężczyźni do samodzielnej odpowiedzi na czyn zabroniony. Niemniej istotne są również czynniki sytuacyjne, które wiążą się z odpowiedzią na pytanie, dlaczego przestępstwo zostało popełnione w danym momencie, jaki impuls do niego doprowadził.
Ewa Habzda-Siwek podkreśliła, że większość sprawców zabójstw to osoby przeciętne, niemające wcześniej konfliktu z prawem – wbrew stereotypom nie są to psychopaci.
Badania przeprowadzone nad osobami, które popełniły zabójstwo, wykazały, że takie osoby zdecydowanie opowiadają się za przestrzeganiem normy, która zakazuje zabijania, a to czynnik sytuacyjny popchnął ich do podjęcia takiej decyzji. Kolejne badania, opisane w raporcie (R. Durda, B. Gruszczyńska, M. Grzyb, W. Klaus, M. Lewoc, P. Szczupaczyńska, D. Woźniakowska‐Fajst, G. Wrona, Teraz koniec z Tobą, Czarna Księga Ofiar Przemocy Domowej w Polsce 2021, Warszawa 2022), dotyczące zabójstw popełnionych w Polsce w 2021 r., dowiodły, że większość zabójstw została dokonana na najbliższych sprawcy osobach, w przebiegu przemocy domowej oraz w stanie nietrzeźwości.
Ewa Habzda-Siwek zwróciła uwagę, że psychika sprawców przestępstw nie różni się od psychiki osób przeciętnych, z wyłączeniem sprawców chorych psychicznie, którzy stanowią odrębną grupę sprawców.
Odrzuca się obecnie podejście, które dotyczy determinant, skłaniających do popełnienia przestępstwa, jednak kumulacja czynników ryzyka w połączeniu z czynnikami sytuacyjnym pozwala na określanie prawdopodobieństwa popełnienia czynu zabronionego w przyszłości. Badania potwierdzają prawidłowość, że w większości sprawcami przestępstw są mężczyźni w młodym wieku, a recydywiści to sprawcy mniej poważnych przestępstw, ale powtarzalnych.
Ewa Habzda-Siwek wskazała, że osoby chore psychicznie, wbrew panującemu mitowi, nie są niebezpieczne, bowiem zdecydowana większość takich osób nie narusza prawa. Nie należy pomijać przypadków przestępstw, popełnionych przez osoby chore psychicznie, jednak przyczyną popełnienia takiego czynu zabronionego jest błędna diagnoza lub brak diagnozy choroby psychicznej, jak też odstąpienie od leczenia.
Arkusz oceny HCR
Zgodnie z art. 53 § 2 k.k. sąd wymierzając karę powinien uwzględnić właściwości i warunki osobiste sprawcy. Zdobywanie takiej wiedzy możliwe jest poprzez arkusz oceny HCR-20V3, umożliwiający ocenę czynników ryzyka przemocy, poprzez zastosowanie trzech skal: historycznej, klinicznej i zarządzania ryzykiem. W skali historycznej ocenia się historię problemów z przemocą, innymi zachowaniami antyspołecznymi, relacjami, zatrudnieniem, substancjami psychoaktywnymi itd. W skali klinicznej ocenia się aktualne problemy z wyobrażeniami lub zamiarami dotyczącymi przemocy, objawami głębokich zaburzeń psychicznych, niestabilnością, odpowiedzią na leczenie i nadzór itp.; zaś w skali zarządzania ryzykiem ocenia się przyszłe problemy z sytuacją życiową czy stresem i sposobem radzenia sobie ze stresem.
W dalszej kolejności Ewa Habzda-Siwek nawiązała do przestępstwa z art. 178 § 1 k.k., polegającego na prowadzeniu pojazdu w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego. W przypadku tego typu zachowań każda przeciętna osoba jest świadoma ryzyka, jakie wiąże się z prowadzeniem pojazdu, chociażby pod wpływem alkoholu, a sprawcy przestępstwa z art. 178a § 1 k.k. decydują się podjąć jednak to ryzyko, postępując nieracjonalnie. Nie przesądza to jednak o psychicznych uwarunkowaniach wkroczenia na drogę przestępstwa.
Kwestię diagnozy stanu psychicznego sprawcy w kontekście rozstrzygnięć w procesie karnym Ewa Habzda-Siwek opisuje w swojej monografii (E. Habzda-Siwek, Diagnoza stanu psychicznego sprawcy a rozstrzygnięcia w procesie karnym, Kraków 2002). Badania przeprowadzone udowodniły, że psycholodzy nie funkcjonują samodzielnie w procesie karnym. Opinie psychiatryczne wydawane przez biegłych psychiatrów zawierają najczęściej konkluzję, że zdolność rozpoznania znaczenia czynu i pokierowania postępowaniem była u sprawcy zachowana. Nie stwierdzają oni, że sprawca nie był niepoczytalny. Możliwość przypisania zawinienia, a więc uznanie sprawcy za poczytalnego, nie oznacza, że sprawca nie przejawia zaburzeń psychicznych.
Zdaniem Ewy Habzdy-Siwek w niedostateczny sposób analizuje się procesy motywacyjne sprawców podczas orzekania w sprawach karnych.
Kwestie związane z psychiatrią sądową opisane są również w monografii Gwen Adshead i Eileen Horne (G. Adshead, E. Horne, Diabeł, którego znasz. Psychiatria sądowa bez tajemnic, tłum. M. Gądek, Kraków 2023).
Skrajny przestępca czy skrajny bohater?
Amerykański psycholog Philip Zimbardo rozwinął koncepcję bohaterskiej wyobraźni i postawił tezę, że w pewnych warunkach każdy człowiek może być skrajnym przestępcą lub bohaterem. Wpływ na zachowania ludzi znaczący wpływ mają czynniki sytuacyjne. Ewa Habzda-Siwek wskazała, że wspólnym mianownikiem osób naruszających prawo jest niska odporność na stres czy zewnętrzne lokowanie kontroli, a więc brak poczucia sprawczości pewnych zachowań, które są – w ich mniemaniu – zależne od innych osób.
Jeden z widzów zadał pytanie, czy: „Jeżeli oskarżony w chwili popełnienia przestępstwa był poczytalny, to na wynik procesu karnego może mieć wpływ wynik arkusza oceny HCR, który potwierdzi, że oskarżony ma wysoki poziom ryzyka przemocy?”. Ewa Habzda-Siwek odpowiedziała, że na etapie diagnozy poczytalności nie korzysta się z arkusza oceny HCR. Narzędzie to wykorzystuje się do terapii na późniejszych etapach, w postępowaniu wykonawczym, aby zmniejszyć poziom ryzyka przemocy. Arkusz oceny HCR wykorzystuje się ponadto w celu monitorowania postępów w terapii osób, które odbywają karę lub wykonują środek zabezpieczający.
Kolejne pytanie dotyczyło opinii o orzekaniu przez sąd psychoterapii ambulatoryjnej, tytułem obowiązku okresu próby, o którym mowa w art. 72 k.k., czy jest to dobry sposób na resocjalizację skazanego oraz dlaczego sądy tak rzadko decydują się na kierowanie skazanych na psychoterapię. W odpowiedzi Ewa Habzda-Siwek wskazała na różnicę pomiędzy orzeczeniem terapii jako środka zabezpieczającego, co może nastąpić bez zgody sprawcy, a orzeczeniem terapii jako obowiązku okresu próby, co może nastąpić za zgodą sprawcy. W drugim przypadku zgoda może mieć charakter instrumentalny i być wyrażona z chęci uzyskania warunkowego zawieszenia postępowania. Ponadto, psychoterapia jest rzadko orzekana z uwagi na to, że jest kosztowna i może być ona prowadzona przez psychologa, psychoterapeutę czy psychiatrę, ale tylko w warunkach pełnej diagnozy, której stwierdzenie nie jest możliwe wyłącznie przez sędziego.
Z przeprowadzonej dyskusji wynika, że psychika niekoniecznie bezpośrednio sprawia, iż dana osoba jest predystynowana do popełnienia przestępstwa, a dany przestępca jest niebezpieczny lub ma skłonność do recydywy. Ewa Habzda-Siwek zwróciła uwagę, że przestępczość jest bardzo złożonym fenomenem, dlatego nie należy za tożsame uznawać przestępstwa nieumyślne, gospodarcze, przeciwko życiu i zdrowiu lub z użyciem przemocy. Sprawcy popełniają poszczególne rodzaje przestępstw z różną motywacją, ale mechanizmy psychologiczne są identyczne u ludzi, którzy naruszają prawo i ludzi, którzy go nie naruszają.
Psychika przestępcy – 24.04.2023 r., gość: dr Ewa Habzda-Siwek
Program ŁĄCZY NAS KARNE jest emitowany na żywo na YouTube oraz Facebooku, w sezonie 2022/2023 w poniedziałki o godz. 19:00. Dostępny także jako podcast ŁĄCZY NAS KARNE.
Kliknij i przeczytaj więcej o programie ŁĄCZY NAS KARNE.
Publikacja dofinansowana ze środków budżetu państwa, w ramach programu Ministra Edukacji i Nauki pod nazwą Społeczna Odpowiedzialność Nauki, nr projektu SONP/SN/551016/2022, kwota dofinansowania 59 000 zł, całkowita wartość projektu 66 100 zł.
Autor opracowania: Mateusz Wiktorek, WPiA UJ
