Podczas czternastego odcinka programu popularnonaukowego ŁĄCZY NAS KARNE w sezonie 2022/2023 analizowano neutralność światopoglądową prawa.
Gościem programu 20 lutego 2023 r. był dr hab. Wojciech Ciszewski z Katedry Teorii Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego, autor monografii o zasadzie neutralności światopoglądowej państwa.
Rozdział religii od państwa to jedna z kontrowersyjnych kwestii, dotyczących sposobu i kształtu sprawowania władzy publicznej. Zachowanie bezstronności w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych przez władze publiczne w Polsce przewiduje art. 25 ust. 2 Konstytucji. W debacie społecznej podnoszone są jednak hasła o konieczności rozdziału Kościoła od państwa. Wojciech Ciszewski wskazał, że państwo może funkcjonować w zgodzie z zasadą neutralność światopoglądowej, ale tylko przy określonym jej rozumieniu. Alternatywą do powyższej zasady jest perfekcjonizm polityczny, którego główną tezą jest możliwość rozważania przez władze publiczne, przy wykonywaniu swoich kompetencji, jaki jest słuszny światopogląd i na czym polega szczęśliwe życie obywatela, a także możliwość działania w oparciu o to przekonanie.
Neutralność i perfekcjonizm
Zasada neutralności światopoglądowej państwa nie jest interpretowana jednolicie. Wojciech Ciszewski omawia ją w swojej monografii (W. Ciszewski, Zasada neutralności światopoglądowej państwa, Kraków 2019), a podczas programu podkreślił, że rozumienie neutralności światopoglądowej jest różne i wyróżnił dwie najpopularniejsze interpretacje, czyli interpretację konsekwencjonalistyczną i interpretację niekonsekwencjonalistyczną.
Pierwsze, silniejsze i mniejszościowe (konsekwencjonalistyczne) rozumienie neutralności dotyczy pewnego rodzaju skutków, z którego wynika, że żadne działanie prawne nie powinno ingerować w koncepcje światopoglądowe obywateli. Drugie, słabsze i większościowe (niekonsekwencjonalistyczne) rozumienie neutralności, aprobowane przez Wojciecha Ciszewskiego, dotyczy racji, które uprawniają lub nie uprawniają do działań prawnych. Zgodnie z tym rozumieniem, neutralne światopoglądowo działanie państwa opiera się na neutralnych racjach. Wynika z tego, że to samo działanie, w zależności od tego na jakich racjach się opiera, może być albo neutralne, albo nieneutralne światopoglądowo. Dla przykładu, jeżeli uzasadnieniem zakazu handlu w niedziele są kwestie religijne, to działanie prawne w tym zakresie jest nieneutralne. Jeżeli natomiast uzasadniane jest wyzyskiem w handlu i ryzykiem zmuszania pracowników do pracy w niedziele, to taka racja może powodować, że wprowadzenie zakazu handlu w niedziele jest neutralne światopoglądowo.
Podobnie w przypadku perfekcjonizmu politycznego, który może funkcjonować w różnych odmianach. Perfekcjonizm polityczny o charakterze religijnym przejawia się w realizowaniu przez władze publiczne wybranego światopoglądu, uznanego za słuszny i prawdziwy, oraz wcielania go w życie poprzez działania polityczne i prawne. Natomiast perfekcjonizm polityczny o charakterze narodowym przejawia się w kształtowaniu wizji dobrego życia obywatela jako patrioty oddanego ojczyźnie. W przypadku perfekcjonizmu politycznego o charakterze liberalnym za słuszny sposób postępowania w każdych okolicznościach uważa się namysł krytyczny i autonomiczne podejmowanie decyzji.
Jak tłumaczył Wojciech Ciszewski, neutralność światopoglądowa w największym uproszczeniu polega na tym, że zaprzecza tezie perfekcjonizmu politycznego.
Władze publiczne zgodnie z tezą perfekcjonizmu politycznego mają prawo analizować i rozstrzygać jak powinno wyglądać dobre życie obywatela, w przeciwieństwie do tezy neutralności światopoglądowej, zgodnie z którą władze publiczne nie mają takiego prawa. Taka zależność udowadnia, że możliwa jest neutralność światopoglądowa państwa, ponieważ możliwe jest w kontekście działań politycznych i prawnych nierozważanie na czym polega dobre, szczęśliwe życie obywatela.
Pierwociny dyskusji dotyczącej neutralności światopoglądowej państwa dotyczyły prawa karnego. W Wielkiej Brytanii toczyła się, jak wyjaśnił Wojciech Ciszewski, jedna z najsłynniejszych w historii teorii prawa dyskusja pomiędzy Patrickiem Devlinem a Herbertem Hartem, dotycząca reformy prawa karnego i depenalizacji aktów homoseksualnych, jak również zaostrzenia regulacji wiążących się z prostytucją. Treścią dyskusji była przede wszystkim odpowiedź na pytanie, czy prawo karne może regulować takie kwestie. Patrick Devlin zajmował stanowisko perfekcjonistyczne i twierdził, że jest to możliwe, a Herbert Hart krytykował to stanowisko.
Szczególnie w państwach demokratycznych władze nie powinny narzucać obywatelowi modelu dobrego, szczęśliwego życia, w zgodzie ze zwolennikami zasady neutralności światopoglądowej państwa. Demokracja, oprócz wolnych wyborów, zakłada katalog wartości, na który składają się przede wszystkim wolność i równość. John Rawls wskazywał, że z uwagi na to, iż demokracja z natury opiera się na wolności, to pluralizm światopoglądowy w sposób naturalny jej towarzyszy.
Zdaniem Wojciecha Ciszewskiego pluralizm światopoglądowy to immanentny element demokracji, którego nie można oceniać ani pozytywnie, ani negatywnie, bowiem wypływa on z zapewnionej obywatelom wolności.
Drugą wartością kluczową w demokracji jest równość, z której wynika powinność równego traktowania wszystkich obywateli przez władze publiczne, w tym także równego traktowania ich koncepcji światopoglądowych. Z tego względu dla przykładu polityk, który obiecuje, że wprowadzi nowy model Polaka – patrioty czy liberała, to działa w sposób niedemokratyczny, w rozumieniu zasady neutralności światopoglądowej państwa jako zasady moralności publicznej.
Aborcja neutralna światopoglądowo?
Prowadzący dr hab. Mikołaj Małecki zwrócił uwagę, że państwo nie może powstrzymać się od pewnego wyboru w kwestii odpowiedzialności karnej za aborcję, czyli przerwanie ciąży, bowiem całościowa liberalizacja albo częściowy lub generalny zakaz aborcji to wybory światopoglądowe.
W nawiązaniu do dwóch interpretacji zasady neutralności światopoglądowej państwa, Wojciech Ciszewski zwrócił uwagę, że stwierdzenie neutralności światopoglądowej ograniczenia prawa do aborcji jest uzależnione od racji, na których jest oparte. Jeżeli są to racje wywodzone z religii, to działania prawne w tym zakresie są nieneutralne światopoglądowo. Jednakże w kwestii usunięcia przesłanki embriopatologicznej, ograniczającej prawo do aborcji, możliwe są do przedstawienia neutralne racje. W tym kontekście wskazuje się na występującą w społeczeństwie dyskryminację osób z niepełnosprawnościami. Wprowadzenie regulacji prawnych z których wynika, że upośledzenie płodu to przesłanka decydująca o prawie do aborcji, przyczynia się do stygmatyzacji osób z niepełnosprawnościami, ponieważ posiadają cechę, od której uzależnia się życie. Argument ten znajduje się poza sporem, czy w kontekście płodu można dyskutować o życiu, i jest zdaniem Wojciecha Ciszewskiego neutralny światopoglądowo, bowiem odnosi się do krzywdy osób z niepełnosprawnościami, które żyją.
Jeden z widzów zapytał: „Czy neutralność światopoglądowa nie stanowi w jakimś stopniu przeszkody w rozwoju politycznym społeczeństwa? Czy idealnie neutralna światopoglądowo władza nie petryfikowałaby procesu zmiany rządów?”. W odpowiedzi Wojciech Ciszewski zwrócił uwagę, że formułowanym w stosunku do zasady neutralności światopoglądowej państwa zarzutem jest jej niedemokratyczność, bowiem rozstrzyga kwestie, które powinna determinować wolna wola obywateli. Przyjmuje, że rozumienie tej zasady, jako ograniczenia nałożonego na racje, nie jest niedemokratyczne, ponieważ możliwych do przyjęcia rozwiązań jest bardzo dużo, a jedynym ograniczeniem jest ich neutralne światopoglądowo uzasadnienie. W jego opinii, przy powyższym rozumieniu neutralności światopoglądowej, zasada ta nie stanowi przeszkody w rozwoju politycznym społeczeństwa.
Wyrażona w najwyższych w hierarchii aktach prawnych zasada neutralności światopoglądowej państwa nie zawsze jest uwzględniana podczas działań prawnych, ze względu na jej polityczne wyparcie, prowadzące do naruszania zasad demokracji. Opieranie się na neutralnych światopoglądowo racjach pozwala państwu stosować się do tej zasady, również w aspekcie tworzenia prawa, a tym samym nie ograniczać wolności i praw obywateli.
Prawo neutralne światopoglądowo? – 20.02.2023 r., gość: dr hab. Wojciech Ciszewski
Program ŁĄCZY NAS KARNE jest emitowany na żywo na YouTube oraz Facebooku, w sezonie 2022/2023 w poniedziałki o godz. 19:00. Dostępny także jako podcast ŁĄCZY NAS KARNE.
Kliknij i przeczytaj więcej o programie ŁĄCZY NAS KARNE.
Publikacja dofinansowana ze środków budżetu państwa, w ramach programu Ministra Edukacji i Nauki pod nazwą Społeczna Odpowiedzialność Nauki, nr projektu SONP/SN/551016/2022, kwota dofinansowania 59 000 zł, całkowita wartość projektu 66 100 zł.
Autor opracowania: Mateusz Wiktorek, WPiA UJ
