W raporcie pt. „Konieczne zmiany ustrojowe w Polsce: identyfikacja, naprawa, uodpornienie” autorzy identyfikują konieczne do wprowadzenia zmiany ustrojowe w Polsce zarówno z perspektywy wyjścia z aktualnie trwającego kryzysu konstytucyjnego, jak i uchronienia państwa przed potencjalnym, ponownym kryzysem konstytucyjnym. Analizy dotyczą ogólnych zagadnień ustrojowych oraz najistotniejszych organów państwa, w tym: Trybunału Konstytucyjnego, Krajowej Rady Sądownictwa, Sądu Najwyższego, Prokuratury, Prezydenta RP, a także Państwowej Komisji Wyborczej.
Na początku uwagę zwraca schemat prowadzenia rozważań przez autorów raportu. Jak wskazują: „Rozważania prowadzone są trzyetapowo, każdorazowo w odniesieniu do danego zagadnienia ustrojowego lub organu państwa. W pierwszym etapie uwaga skupiona jest na ustaleniu stanu faktycznego – kształtu, sposobu funkcjonowania danej instytucji («jak jest?»). W drugim etapie stan faktyczny porównywany jest ze stanem prawnym – w razie ich rozbieżności formułowane są uwagi de lege lata («jak powinno być?»). W trzecim etapie przedstawiane są propozycje zmian na przyszłość, postulaty de lege ferenda, aby uodpornić państwo przed ponownym kryzysem konstytucyjnym («jak mogłoby być?»)”.
Raport rozpoczyna się od całościowej refleksji nad polskim systemem ustrojowym i analizą ogólnych zagadnień ustrojowych. Franciszek Bednarek porusza kwestię konstytucyjnego modelu podziału i równoważenia się władz, tzw. kompetencji przechodzących, ustaw organicznych (konstytucyjnych), a także precyzji konstytucyjnych norm ustrojowych.
Jak wskazuje Franciszek Bednarek, zmiany ustrojowe muszą być poprzedzone wypełnieniem jednego warunku sine qua non – poprawą stanu kultury prawnej.
Konieczne zmiany ustrojowe
Mateusz Drwal proponuje nowy, autorski model wyboru sędziów Trybunału Konstytucyjnego. Kompetencję w tym zakresie mogłyby mieć trzy grupy podmiotów – w każdym przypadku konieczne byłoby wyrażenie zgody przez jeden z dwóch organów. Zgodnie z tym modelem 5 sędziów byłoby wybieranych przez Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego za zgodą Senatu RP, 3 sędziów – przez Prezydenta RP za zgodą Sejmu RP i 3 sędziów – przez Sejm RP za zgodą Senatu RP. Mateusz Drwal postuluje jednocześnie zmniejszenie liczby sędziów Trybunału Konstytucyjnego z 15 do 11 sędziów, a także wprowadzenie mechanizmu przekazywania kompetencji wyboru sędziego i ustalenie harmonogramu kadencji sędziów.
Anna Jarek podkreśla, jak ważne jest przywrócenie wyboru 15 sędziowskich członków Krajowej Rady Sądownictwa przez samych sędziów, zgodnie z Konstytucją RP oraz uregulowanie statusu tzw. neo-sędziów. Za priorytetowe uznaje również podjęcie działań prowadzących do zagwarantowania niezależności sądom i niezawisłości sędziom. W kontekście Sądu Najwyższego Michał Kacprzyk wskazuje na konieczność likwidacji Izby Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych oraz Izby Odpowiedzialności Zawodowej. Za istotne uważa ograniczenie kompetencji innych organów państwa, tj. Prezydenta RP, Prezesa Rady Ministrów, Ministra Sprawiedliwości – Prokuratora Generalnego oraz Senatu RP, na funkcjonowanie Sądu Najwyższego. Kamila Grudniewska postuluje rozdzielenie funkcji Ministra Sprawiedliwości i Prokuratora Generalnego, jak również wprowadzenie kontroli sądowej poleceń służbowych wydawanych w ramach Prokuratury.
Karol Kozanecki przekonuje, że akty urzędowe Prezydenta RP, które są zwolnione z wymogu kontrasygnaty Prezesa Rady Ministrów (wymienione w art. 144 ust. 3 Konstytucji RP) powinny podlegać kontroli sądowej. Według niego należy rozważyć wprowadzenie mechanizmu, który formalnie zmuszałby Prezydenta RP do skierowania ustawy do Trybunału Konstytucyjnego w trybie tzw. kontroli prewencyjnej, jeśli zażąda tego Rzecznik Praw Obywatelskich w umotywowanym wniosku. Ponadto dodaje, że Konstytucja RP nie przewiduje rozwiązania sytuacji, w której Prezydent RP, mimo obowiązku, odmawia technicznej czynności podpisania ustawy po tzw. przełamaniu weta ustawodawczego przez Sejm RP, co również wymaga wyraźnego uregulowania.
Arkadiusz Lorek za koronny postulat uznaje wpisanie Państwowej Komisji Wyborczej do Konstytucji RP. Opowiada się przy tym za przywróceniem modelu, który funkcjonował w latach 1991-2018, zgodnie z którym wszystkimi członkami Państwowej Komisji Wyborczej są sędziowie (9 sędziów – po 3 sędziów delegowanych przez Sąd Najwyższy, Naczelny Sąd Administracyjny i Trybunał Konstytucyjny).
Ku odbudowie ładu konstytucyjnego
W podsumowaniu raportu wskazano, że: „osiągnięcie stanu, w którym najważniejsze organy państwa funkcjonują w zgodzie z Konstytucją RP wymaga wielu złożonych zmian ustrojowych. Organizacje społeczne i środowiska prawnicze odgrywają kluczową rolę w procesie przywracania praworządności, jednak to od władzy, a szerzej sytuacji politycznej uzależnione jest wprowadzenie proponowanych rozwiązań w życie. Nie zmienia to faktu, że konieczne jest procedowanie projektów ustaw, budowanie konsensusu społecznego wokół wartości konstytucyjnych oraz zwiększanie świadomości prawnej społeczeństwa, aby zażegnać kryzys konstytucyjny w Polsce”.
Najlepsze bezpieczniki ustrojowe skonfrontowane z najgorszymi instynktami politycznymi zawsze są na przegranej pozycji – stwierdza Mateusz Drwal.
Odpowiednie ukształtowanie najważniejszych organów państwa może jednak to starcie wyrównać. Propozycje legislacyjne przedstawione w raporcie mają stanowić – w założeniu autorów – kolejny asumpt do podjęcia działań naprawczych, a także uodparniających państwo przed ponownym kryzysem konstytucyjnym.
Powyższy raport to jeden z serii trzech raportów pt. „Odbudowa ładu konstytucyjnego w Polsce” (red. serii J. Adamowski) przygotowanych w ramach projektu badawczo-edukacyjnego pn. „Krakowskie Seminaria Konstytucyjne: Odbudowa ładu konstytucyjnego w Polsce – diagnoza trudności, konieczne zmiany ustrojowe i rola wykładni Konstytucji” i wydanych przez Centrum Interdyscyplinarnych Studiów Konstytucyjnych Uniwersytetu Jagiellońskiego. O projekcie mówi jego kierownik i opiekun naukowy prof. dr hab. Andrzej Grabowski w wywiadzie dla portalu Karne24.com.
Autor: Mateusz Wiktorek – Szkoła Doktorska Nauk Społecznych, Katedra Prawa Karnego, Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego
Grafika: Gemini
